وبلاگ بهرام بهرامی حصاری

مکاتب ادبی چیست؟

مکتب ادبی (یا جریان ادبی) به مجموعه‌ای از اندیشه‌ها، باورها، شیوه‌های زبانی و زیبایی‌شناسی مشترک گفته می‌شود که گروهی از نویسندگان و شاعران در یک دورهٔ تاریخی از آن پیروی می‌کنند.
هر مکتب ادبی بازتابی از روح زمانه است: اندیشه‌های فلسفی، شرایط اجتماعی، دگرگونی‌های سیاسی و حتی پیشرفت‌های علمی می‌توانند سبب شکل‌گیری یک مکتب تازه شوند.

ادبیات، فقط هنر کلمات نیست؛ بلکه آینه‌ای است که انسان در آن خود و دنیایش را می‌بیند. ازاین‌رو، هر مکتب ادبی نوعی نگاه تازه به انسان، طبیعت و حقیقت است.

۱. مکتب کلاسیک (Classicism)

ویژگی‌ها

کلاسیک‌گرایی از ادبیات یونان و روم باستان الهام گرفته و بر عقل، نظم، تقارن و زیبایی در چارچوب قانون تأکید دارد. در این مکتب، احساسات باید کنترل شوند و آثار ادبی باید تابع اصول و قواعد باشند.

نمونه‌ها

در فرانسه، نویسندگانی چون «راسن»، «مولیر» و «کورنی» از پیشگامان این مکتب بودند. در ایران نیز آثار نظامی، سعدی و حتی بخشی از شعر فردوسی، از دیدگاه ساختار و توازن، به روح کلاسیک نزدیک‌اند.

۲. مکتب رمانتیسم (Romanticism)

دیوان شرقی-غربی گوته

گفت‌وگوی شاعر آلمانی با حافظ، عشق، و شرق

یوهان ولفگانگ فون گوته (1749–1832)، یکی از درخشان‌ترین چهره‌های ادبیات اروپا، در واپسین سال‌های عمر خود اثری آفرید که مرزهای زبان و فرهنگ را درنوردید: «دیوان شرقی-غربی» (West-östlicher Divan). این کتاب، نه فقط مجموعه‌ای از شعرها، بلکه پلی فرهنگی میان شرق و غرب است؛ پلی که بر پایهٔ عشق، خرد، و عرفان بنا شده است.

پیدایش دیوان: جرقه‌ای از شرق

در آغاز سدهٔ نوزدهم، گوته در اوج پختگی فکری و ادبی بود. او پیش‌تر با آثاری چون فاوست، رنج‌های ورتر و فاوست دوم نام خود را در تاریخ جاودان کرده بود، اما هنوز تشنهٔ معنا و حقیقتی ژرف‌تر بود. در حدود سال ۱۸۱۴ میلادی، ترجمهٔ آلمانیِ اشعار حافظ شیرازی به دست شرق‌شناس نامدار یوزف فون هامر-پورگشتال (Joseph von Hammer-Purgstall) منتشر شد. گوته با شور و شگفتی این ترجمه را خواند و در نامه‌ای نوشت:

«من در حافظ خود را بازمی‌یابم؛ او همان کسی است که با من از پشت قرن‌ها سخن می‌گوید.»

از همان لحظه، رابطه‌ای روحی میان شاعر آلمانی و شاعر ایرانی شکل گرفت. گوته خود را شاگرد حافظ دانست و کوشید در زبان و اندیشهٔ او غوطه‌ور شود. نتیجهٔ این هم‌نشینی ذهنی، کتابی شد که او آن را «دیوان شرقی-غربی» نامید — یادآور عنوان «دیوان حافظ».

ساختار کتاب: سفری در دوازده دفتر

از شاعری جوان تا حکیمی جهانی

یوهان ولفگانگ فون گوته (Johann Wolfgang von Goethe) نه فقط یک شاعر یا رمان‌نویس، بلکه پدیده‌ای چندبُعدی در تاریخ اندیشه و هنر بود. او در طول بیش از هشتاد سال زندگی، از شعر و تئاتر تا فلسفه و علوم طبیعی را درنوردید. گوته را می‌توان پلی میان دوران کلاسیک و مدرن دانست — انسانی که میان عقل و احساس، علم و هنر، ایمان و تردید، پیوندی تازه آفرید.

۱. تولد و سال‌های نخستین

گوته در ۲۸ اوت ۱۷۴۹ در شهر فرانکفورت آلمان به دنیا آمد. خانواده‌اش ثروتمند و تحصیل‌کرده بودند و از کودکی در محیطی آکنده از کتاب و موسیقی رشد کرد. پدرش مردی سخت‌گیر و اهل انضباط بود و مادرش روحی شاعرانه داشت؛ ترکیبی که بعدها در شخصیت دوگانه و پرکشمکش گوته به‌روشنی دیده می‌شود.

در جوانی به تحصیل حقوق پرداخت، اما علاقه‌اش به ادبیات، فلسفه و طبیعت‌شناسی خیلی زود او را از مسیر رسمی دور کرد. او شعر می‌گفت، نمایش می‌نوشت و به مطالعه‌ی فلسفه‌ی یونان، عرفان شرقی و علم جدید می‌پرداخت.

۲. ظهور ناگهانی در جنبش «طوفان و تلاطم»

تاریخ ادبیات در جهان؛ از نخستین واژه‌ها تا روایت‌های دیجیتال

ادبیات، قدیمی‌ترین فرزند زبان است. همان دم که انسان نخستین واژه را برای بیان شگفتی، ترس یا عشق بر زبان آورد، ادبیات نیز زاده شد. از دل نیایش‌ها و اسطوره‌ها، از نغمه‌های شکار تا سرودهای نیل و دجله، ادبیات در کنار انسان رشد کرد و چهرهٔ هر عصر را بازتاب داد. تاریخ ادبیات جهان، داستانی است از تکامل اندیشه، احساس و تخیل در قالب واژه‌ها.

۱. دوران آغازین: پیش از خط و پیش از تاریخ

نخستین جلوه‌های ادبیات، شفاهی بودند. انسان شکارگر و کوچ‌نشین، پیش از آن‌که نوشتن را بیاموزد، قصه می‌گفت؛ برای انتقال تجربه، آموزش فرزندان، یا فقط برای فرار از سکوت شب. این قصه‌ها بعدها به اسطوره‌ها بدل شدند: داستان‌های خدایان، ارواح، قهرمانان و نیروهای طبیعت.

در این دوران، شعر و موسیقی از هم جدا نبودند. نغمه‌های کار، ترانه‌های جنگ و مرثیه‌های مرگ، همگی جنبه‌ای آیینی داشتند. هنوز هم رد این ادبیات شفاهی را می‌توان در فولکلور ملت‌ها یافت — از سرودهای بومیان آفریقا تا افسانه‌های ایرانی و اسکاندیناوی.

۲. عصر تمدن‌های کهن: خط، خدای واژه‌ها

اختیارات شاعری چیست؟

در شعر فارسی، شاعر همیشه در بند قواعد خشک و غیرقابل تغییر نیست. گاهی می‌تواند در وزن و تقطیع، اندکی تصرف کند بی‌آنکه موسیقی شعر از بین برود. به این تصرف‌ها در وزن و ساخت هجایی، اختیارات شاعری می‌گویند. این اختیارات در واقع «آزادی‌های وزنی» هستند که شاعر برای زیباتر و طبیعی‌تر ساختن شعر از آن‌ها بهره می‌برد. در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها بر اساس گفته‌های شمیسا و کامیار اشاره می‌کنیم:

۱. افزودن یا حذف یک یا دو صامت در پایان مصراع

شاعر می‌تواند در آخر مصراع، یک یا دو حرف صامت (مانند «ر»، «د»، «س») را اضافه کند یا حذف نماید، بدون آنکه وزن دچار اشکال شود.
مثلاً اگر وزن اقتضا کند، پایان مصراع می‌تواند با کمی تفاوت در صامت‌ها خوانده شود.

این اختیار باعث انعطاف در پایان‌بندی مصرع‌ها می‌شود و مانع از سخت و تصنعی شدن بیان شاعرانه است.

عروض چیست؟

عَروض، یکی از مهم‌ترین دانش‌های وابسته به شعر کلاسیک فارسی و عربی است. این واژه در اصل عربی است و به معنای «فن سنجیدن شعر و شناختن وزن‌ها و بحرهای کلام منظوم با افاعیل عروضی و پیدا کردن اوزان اشعار بر پایهٔ آن افاعیل» به کار می‌رود. به این دانش «عروض» گفته‌اند زیرا وزن شعر بر آن عرضه می‌شود و با کمک قواعد آن می‌توان تشخیص داد که آیا شعری موزون است یا نه.
در زبان فارسی، برابر پارسیِ پیشنهادی برای این دانش «چامه‌سنجی» است که معنای زیبایی دارد، چراکه چامه همان شعر و سروده است. جالب است بدانیم که اصطلاح «عروض» در شعر علاوه بر نام این دانش، به جزوِ آخر از مصراع نخست هر بیت نیز گفته می‌شود.

تاریخچهٔ علم عروض

مقدمه

غزل مشهور «ای ساربان آهسته ران کارام جانم می‌رود» از سروده‌های پرآوازه‌ی سعدی شیرازی است که در دسته‌ی طیبات قرار می‌گیرد و سرشار از عاطفه، حسرت و زیبایی‌های زبانی است. این غزل از پرکاربردترین نمونه‌ها در آموزش عروض و تقطیع شعر است، زیرا وزن آن یکی از وزن‌های خوش‌آهنگ و پرکاربرد شعر فارسی است.

وزن این شعر مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن (رجز مثمن سالم) است که از اوزان پرطنین و موزون ادبیات فارسی به شمار می‌آید. این وزن با تکرار چهار بار «مستفعلن» ریتمی روان و هماهنگ می‌آفریند و برای بیان احساسات عاشقانه، پندآمیز و عارفانه بسیار مناسب است.

تقطیع این شعر، علاوه بر کمک به درک بهتر موسیقی درونی آن، تمرینی عالی برای دانشجویان و علاقه‌مندان به عروض و قافیه است. در این مطلب، با تقطیع دقیق مصراع اول و دوم این غزل آشنا می‌شویم تا هم ساختار وزنی شعر را بشناسیم و هم بهتر به ارتباط میان کلمات و آهنگ نهفته در شعر پی ببریم.

زبان فارسی، یکی از کهن‌ترین و تأثیرگذارترین زبان‌های دنیا، نه تنها وسیلهٔ ارتباط انسانی است، بلکه حامل فرهنگ، هنر، تاریخ و هویت ملت ایران و کشورهای فارسی‌زبان نیز به شمار می‌آید. فارسی زبان شعر و ادبیات غنی، فلسفه، علم و حکمت است و توانسته در طول بیش از هزار سال، تأثیر شگرفی بر زبان‌ها و فرهنگ‌های دیگر بگذارد.

تعریف زبان فارسی

زبان فارسی (Farsi یا Persian) به شاخهٔ زبان‌های هند و اروپایی و زیرشاخه ایرانی شرقی و غربی تعلق دارد. این زبان دارای دستور زبان، واژگان، صرف و نحو منظم و قواعد آوایی و نوشتاری مشخص است و به عنوان زبان رسمی و ملی ایران، افغانستان (با نام دری) و تاجیکستان (با نام تاجیکی) شناخته می‌شود.

فارسی زبان ادبیات، علم، تاریخ و سیاست است و طی قرون، ابزار انتقال دانش و تجربه انسانی بوده است. این زبان، علاوه بر کاربرد روزمره، در زمینه‌های شعر، داستان، فلسفه و علوم مختلف، هویت فرهنگی جوامع فارسی‌زبان را شکل داده است.

تاریخچه و ریشه‌های زبان فارسی

علی‌اکبر دهخدا (۱۲۵۷–۱۳۳۴ هجری شمسی)، با لقب «دخو»، یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های فرهنگی، ادبی، سیاسی و لغت‌شناس ایران در دوران معاصر است. او بنیان‌گذار و مؤلف بزرگ‌ترین فرهنگ لغت فارسی، یعنی «لغت‌نامه دهخدا»، بود که به‌عنوان میراثی ماندگار در تاریخ زبان‌شناسی فارسی شناخته می‌شود. دهخدا همچنین در عرصه‌های شعر، طنز، روزنامه‌نگاری و سیاست نقش برجسته‌ای ایفا کرد.

تولد و دوران کودکی

علی‌اکبر دهخدا در حدود سال ۱۲۵۷ هجری شمسی (۱۸۷۹ میلادی) در تهران متولد شد. پدرش، خانباباخان، از ملاکان متوسط قزوین بود که پیش از تولد دهخدا به تهران مهاجرت کرده بود. دهخدا در نه سالگی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی مادرش قرار گرفت. تربیت علمی او را ابتدا شیخ غلامحسین بروجردی و سپس حاج شیخ هادی نجم‌آبادی بر عهده گرفتند.

تحصیلات و سفر به اروپا

ادبیات چیست؟

ادبیات، یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین جلوه‌های فرهنگ و هنر بشر است. این حوزه نه‌تنها ابزار بیان افکار، احساسات و تجربیات انسان‌هاست، بلکه بازتابی از تاریخ، جامعه، اخلاق و جهان‌بینی یک ملت نیز محسوب می‌شود. ادبیات به انسان امکان می‌دهد تا از محدودیت‌های زندگی روزمره فراتر رود، با جهان‌های دیگر و ذهن‌های متفاوت آشنا شود و از دریچهٔ کلمات، زیبایی، معنا و حقیقت را تجربه کند.

تعریف ادبیات

ادبیات به مجموعه آثار گفتاری و نوشتاری گفته می‌شود که از زبان بهره می‌برند و هدف آن انتقال ایده‌ها، احساسات، تجربه‌ها و ارزش‌های فرهنگی است. این آثار می‌توانند به شکل شعر، داستان، نمایشنامه، مقاله یا نقد ادبی باشند.
در زبان فارسی، ادبیات ریشه در "ادب" دارد و ادب به معنای رفتار درست، تربیت و مهارت در سخن و نوشتار است. بنابراین ادبیات به‌طور ضمنی با زیبایی‌شناسی، اخلاق و فرهنگ مرتبط است.

تاریخچه ادبیات