گاتا یا گات‌ها چیست؟ بررسی کامل و طولانی

گاتاها (به انگلیسی: Gathas) قدیمی‌ترین بخش‌های دینی و سروده‌های مذهبی ایران باستان هستند که به زرتشت، پیامبر ایرانی، نسبت داده می‌شوند. این سروده‌ها بخشی از اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، به شمار می‌آیند و به شکل شعر هجایی و منظوم سروده شده‌اند. گاتاها از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند زیرا هم قدیمی‌ترین متون دینی ایران هستند و هم پایه و اساس تعلیمات زرتشتی را تشکیل می‌دهند.

واژه‌شناسی و معنی گاتا

واژهٔ گاتا در زبان پهلوی و اوستایی به معنای «سرود»، «چامه» یا «سروده» است. اصطلاحاً به مجموعه‌ای از سروده‌های مذهبی گفته می‌شود که پیامبر زرتشت به شکل منظوم سروده و در آنها اصول اخلاقی، عبادت، اندیشه‌های دینی و آموزه‌های اجتماعی بیان شده‌اند. در واقع، گاتاها هم شعر هستند و هم متونی الهام‌بخش با مضمون دینی و فلسفی.

ساختار و ویژگی‌های گاتاها

گاتاها دارای ویژگی‌های خاصی هستند که آن‌ها را از سایر بخش‌های اوستا و اشعار کهن ایرانی متمایز می‌کند:

1. سبک هجایی:
   هر گاتا از هجاها و الگوهای مشخصی تشکیل شده و به‌صورت موزون سروده شده است. این وزن شعر، مانند بسیاری از اشعار کهن فارسی، به ایجاد ریتم و آهنگ کمک می‌کند.

2. محتوای اخلاقی و دینی:
   گاتاها حاوی آموزه‌های زرتشتی شامل پرستش یزدان، نیکی به انسان‌ها، راست‌گویی، راستی، عدالت و اجتناب از بدی هستند. محور اصلی آن‌ها، ارتباط انسان با خدا و جهان هستی است.

3. زبان کهن اوستایی:
   گاتاها به زبان اوستایی قدیم سروده شده‌اند که زبانی هندواروپایی و از شاخهٔ ایرانی باستان است. این زبان تفاوت‌های قابل توجهی با فارسی میانه و فارسی دری دارد و برای مطالعهٔ دقیق آن نیاز به دانش اوستاشناسی است.

4. ماهیت شاعری و فلسفی:
   برخلاف بسیاری از متون دینی دیگر که به نثر نوشته شده‌اند، گاتاها به صورت شعر الهام‌بخش و متفکرانه هستند. شاعرانه بودن گاتاها باعث شده تا پیام‌ها و مفاهیم دینی به شکل احساسی و دلنشین منتقل شوند.

تعداد و دسته‌بندی گاتاها

در اوستا، بخش مربوط به گاتاها به نام یَشت‌ها و نغمه‌ها نیز شناخته می‌شود. گاتاها معمولاً به صورت ۱۷ فصل یا سرود شناخته می‌شوند که هر کدام نام خاصی دارند و موضوعاتی ویژه را پوشش می‌دهند. معروف‌ترین گاتاها عبارتند از:

1. اهورا مزدا یا یشت یشت‌ها: ستایش خداوند و بیان اصول توحیدی.

2. سپندیات: تمرکز بر اخلاق و نیکی‌های اجتماعی.

3. ویسپرد: شامل دستورات دینی و آیینی.

هر گاتا به طور معمول دارای چندین بند است و بندها در قالب مصراع‌های کوتاه یا بلند بیان می‌شوند.

اهمیت تاریخی و فرهنگی گاتاها

گاتاها تنها متون دینی نیستند، بلکه قدیمی‌ترین نمونه‌های شعر و ادبیات ایرانی به شمار می‌آیند. اهمیت تاریخی و فرهنگی آن‌ها به چند دلیل است:

1. قدمت بسیار بالا:
   گاتاها حدود ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد سروده شده‌اند و کهن‌ترین آثار دینی ایرانی هستند.

2. شواهد زبان‌شناسی:
   مطالعهٔ گاتاها به پژوهشگران کمک می‌کند تا تحولات زبان اوستایی و فارسی باستان را ردیابی کنند.

3. منبع الهام برای ادبیات بعدی:
   آموزه‌ها و سبک شعری گاتاها تأثیر زیادی بر شعر پهلوی، اشعار حماسی و حتی ادبیات دینی بعد از اسلام در ایران داشته است.

4. پایهٔ آموزه‌های زرتشتی:
   آموزه‌های اخلاقی و دینی موجود در گاتاها، اصول اصلی دین زرتشتی را تشکیل می‌دهند و تا امروز در آیین‌های مذهبی و فرهنگی زرتشتیان کاربرد دارند.

محتوای معنوی و فلسفی گاتاها

گاتاها نه تنها بیانگر اندیشه‌های دینی هستند، بلکه پیام‌های فلسفی و اخلاقی عمیقی را نیز منتقل می‌کنند:

• راستی و عدالت: انسان باید همواره در مسیر راستی و عدالت حرکت کند.

• تکامل روحی: آموزش می‌دهد که انسان باید با انتخاب‌های اخلاقی و فکری، روح خود را تعالی بخشد.

• ارتباط با جهان: انسان در جهان تنها نیست و باید هماهنگ با قوانین طبیعی و الهی زندگی کند.

• مبارزه با بدی: هر فرد باید با دروغ، ظلم و نیکی‌گریزی مبارزه کند و به اخلاقیات پایبند باشد.

تاثیر گاتاها بر شعر و ادب فارسی

گرچه گاتاها متون دینی هستند، شاعرانه بودن آن‌ها و موزون بودن بندها، اثر قابل توجهی بر ادبیات فارسی کهن داشته است. سبک هجایی، وزن مشخص، تکرار مصراع‌ها و زبان استعاری گاتاها، نمونه‌ای از ترکیب شعر و دین است که بعدها در:

• منظومه‌های پهلوی

• شاهنامه فردوسی

• سروده‌های حماسی و آیینی

بازتاب یافته است.