وبلاگ بهرام بهرامی حصاری

جوجه‌اردک زشت در مثنوی معنوی: داستان بط بچگان و مرغ خانگی

همه‌ی ما داستان معروف جوجه‌اردک زشت را شنیده‌ایم: جوجه‌ای که در ظاهر با خواهر و برادرهایش فرق داشت، طرد شد و سرانجام فهمید که اصلاً اردک نیست، بلکه یک قوی زیباست. این داستان در اصل از هانس کریستین اندرسن است و پیام آن این است که گاهی ما به دلیلی متفاوت و غریب به نظر می‌آییم، اما این تفاوت می‌تواند نشانه‌ی استعداد و سرنوشت ویژه‌ی ما باشد.

اما جالب است بدانیم مولانا هم قرن‌ها پیش، در مثنوی معنوی همین مضمون را با زبانی عارفانه و فلسفی بیان کرده است. او در بخش ۱۱۴ دفتر دوم مثنوی داستانی دارد با عنوان «قصه‌ی بط بچگان کی مرغ خانگی پروردشان».

خلاصه داستان در مثنوی

مولانا می‌گوید:
اگرچه جوجه‌های اردک (بط بچگان) را مرغ خانگی در خانه و روی خشکی پرورش داده است، اما دل آن‌ها همچنان به دریا میل دارد. مادر حقیقی آن‌ها اردکی است که از دریا آمده، ولی دایه‌شان (مرغ خانگی) پرستار خشکی است. پس جوجه‌ها باید به ندای درونی‌شان گوش کنند، نه به ترس و محدودیت‌های دایه.

مولانا توصیه می‌کند:

شعر، که با نام‌هایی مانند سُرود، نَشید، چامه یا چکامه نیز شناخته می‌شود، یکی از شاخه‌های اصلی ادبیات است که از ویژگی‌های زیبایی‌شناختی و اغلب ریتمیک زبان استفاده می‌کند. شعر با شعور هم‌خانواده است و در واقع، احساس را به معنا تبدیل می‌کند. دهخدا، ادیب و لغت‌شناس بزرگ ایرانی، در یادداشت‌های خود دربارهٔ شعر می‌نویسد: «چکامه، چغامه، چامه، نَشید، نظام، سخن منظوم، منظومه، قریض. ظاهراً ایرانیان را قِسمی سرود یا شعر بوده و خود آنان یا عرب آن را «هَنَیمَه» می‌نامیده‌اند.» او همچنین اشاره می‌کند که قدیمی‌ترین شعر ایرانی که به دست ما رسیده است، گاتاهای زرتشت است که نوعی شعر هجایی محسوب می‌شود.

تعریف شعر

شاعران و منتقدان در طول تاریخ تعریف‌های گوناگون و بی‌شماری از شعر ارائه داده‌اند. در تعریف‌های سنتی دربارهٔ شعر کهن فارسی، ویژگی اصلی شعر را موزون و آهنگین بودن آن دانسته‌اند و معتقدند که شعر باید حق مطلب را به زیباترین شیوه ممکن ادا کند. در برخی تعریف‌های دیگر، شعر با دانش، فهم، درک، ادراک و وقوف یکی انگاشته شده است.

شعر «شبانه» با مطلع «مرا/تو/بی‌سببی/نیستی» یکی از مشهورترین و زیباترین شعرهای احمد شاملو، شاعر بزرگ معاصر ایران است. این شعر در فروردین ۱۳۵۱ سروده شد و از جمله اشعاری است که در مجموعه‌ای به نام «شبانه‌ها» جای گرفته‌اند. شاملو در این شعر با زبانی آهنگین و تصاویری پراحساس، عشق و ستایش معشوق را به شکلی بی‌نظیر به تصویر می‌کشد. شعر «شبانه» نه تنها از نظر محتوایی عمیق و تأمل‌برانگیز است، بلکه از نظر ساختار زبانی و موسیقی کلمات نیز نمونه‌ای درخشان از هنر شعری شاملو به شمار می‌رود. در ادامه، متن کامل این شعر را می‌خوانیم و سپس به نقد و بررسی آن می‌پردازیم.

متن شعر «شبانه» اثر احمد شاملو

مرا تو بی سببی نیستی
مرا تو
بی سببی

نیستی.

به راستی

صلت ِ کدام قصیده ای
ای غزل؟

ستاره باران ِ جواب ِ کدام سلامی به آفتاب
از دریچه تاریک؟